Zespół stopy cukrzycowej jest skutkiem niewyrównanej metabolicznie cukrzycy. Objawia się infekcją, owrzodzeniem, destrukcją głębokich tkanek stopy z zanikiem czucia (neuropatią) oraz chorobami naczyń obwodowych (niedokrwienie, miażdżyca). Zmiany te zlokalizowane są w kończynach dolnych, poniżej kostek. Grzybicy nie należy lekceważyć. To jeden z rodzajów infekcji często występującej u chorych na cukrzycę. Jeżeli zlokalizowana jest na stopie (paznokcie, przestrzenie międzypalcowe), przyspiesza lub bywa pierwotną przyczyną powstania owrzodzeń.
Czynniki ryzyka zespołu stopy cukrzycowej:
1. Neuropatia obwodowa
2. Zmiany niedokrwienne tętnic kończyn dolnych
3. Zniekształcenie stóp i/lub obecność modzeli
4. Długotrwały ucisk na stopy
5. Niewłaściwe obuwie
6. Niewłaściwa higiena stóp lub jej brak
7. Ograniczona ruchomość stawów
8. Niekontrolowana hiperglikemia
9. Brak wiedzy ze strony chorego
10. Długi czas trwania cukrzycy; podeszły wiek pacjenta
11. Dyslipidemia (nieprawidłowa gospodarka tłuszczowa);
12. Niewyrównane nadciśnienie tętnicze
13. Zaburzenia widzenia, ślepota; przewlekła choroba nerek;
14. Alkoholizm, nikotynizm
Objawy świadczące o zmianach w obwodowym układzie nerwowym i naczyniach krwionośnych (występują samoistnie i najczęściej w spoczynku lub nocą)
- przeszywające, kłujące, piekące bóle stóp
- mrowienie, uczucie stąpania po drobnych kamieniach (parestezje)
- kurcze mięśni łydek (szczególnie nocą)
- zaburzenia chodu (wrażenie stąpania po czymś miękkim)
- pieczenie, drętwienie
- nadwrażliwość na dotyk oraz nieodczuwanie bólu
- zaburzenie czucia (objaw „skarpetek” i „rękawiczek”)
- nadmierne marzniecie stóp
- suchość skóry stóp (zwiększona podatność na pękanie)
- brak wyczuwalnego tętna na tętnicy grzbietowej stopy
- ból w łydkach (tzw. chromanie przestankowe)
- utrudnione gojenie się ran (ograniczony dopływ krwi do tkanek stóp)
Jak powstaje owrzodzenie w zespole stopy cukrzycowej?
- zmiany naczyniowe
- makroangiopatia
- mikroangiopatia
- neuropatia czuciowa ruchowa autonomiczna
- owrzodzenie
- bezpośredni czynnik
Makroangiopatia - zmiany naczyniowe dużych naczyń krwionośnych
Mikroangiopatia - zmiany naczyniowe małych naczyń krwionośnych
Neuropatia czuciowa - utrata czucia dotyku, bólu, temperatury
Neuropatia ruchowa - osłabienie siły mięśniowej i czucia wibracji
Neuropatia autonomiczna - suchość skóry, pęknięcia, przecieki tętniczo-żylne
Bezpośredni czynnik - uraz mechaniczny, termiczny, ucisk, infekcja
Podział zespołu stopy cukrzycowej:
50% stopa cukrzycowa neuropatyczna
30% stopa cukrzycowa mieszana
20% stopa cukrzycowa naczyniowa
Zespół stopy cukrzycowej ma około 12% pacjentów.
Nieleczony zespół stopy cukrzycowej:
- deformacje (zniekształcenia)
- utrata funkcji podporowych
- przewlekłe i trudne do wyleczenia stany zapalne kości
- zmiany martwicze
- zmiany zgorzelinowe
- amputacja
- inwalidztwo
- przedwczesny zgon
Prawidłowe leczenie zespołu stopy cukrzycowej jest interdyscyplinarne, kosztochłonne, czasochłonne, zazwyczaj przynosi dobre efekty i zmniejsza liczbę amputacji 75-90%
W przypadku leczenia interdyscyplinarnego wymagana jest współpraca wielu specjalistów (lekarzy diabetologów, edukatorów ds. diabetologii, internistów, neurologów, chirurgów naczyniowych, ortopedów, kardiologów, nefrologów, dietetyków, pielęgniarek, podiatrów, rehabilitantów, psychologów, szewców) i wielu metod postępowania.
Wielodyscyplinarne leczenie zespołu stopy cukrzycowej:
1. Wyrównanie metaboliczne cukrzycy (insulinoterapia; doustne leki regulujące glikemię, dopuszczalne tylko przy prawidłowym wyrównaniu metabolicznym)
2. Odciążenie stopy (but odciążający stopę, specjalistyczne obuwie, wkładki terapeutyczne, kule, wózek inwalidzki, opatrunek gipsowy obejmujący stopę i podudzie (total contact cast), pobyt w łóżku):
3. Antybiotykoterapia (doustna lub dożylna)
4. Zabiegi chirurgiczne (usuwanie martwiczych tkanek, drenaż, nacinanie)
5. Zabiegi chirurgii naczyniowej, wewnątrznaczyniowej, hybrydowe
6. Zabiegi podiatryczne (opracowywanie ran, opatrunki klasyczne, terapia zapewniająca wilgotne środowisko ran)
7. Inne (przeszczepy skórne, czynniki wzrostu, preparaty ludzkiej skóry, komora hiperbaryczna, leczenie podciśnieniem, leczenie poprawiające ukrwienie, treningi marszowe)
Zalecenia Polskiego Towarzystwa Diabetologicznego w zakresie prewencji Zespołu Stopy Cukrzycowej:
Zalecenie 1:
Systematyczna edukacja w zakresie właściwej i bezpiecznej pielęgnacji oraz higieny stóp i zapobiegania owrzodzeniom
Zalecenie 2:
Regularne zabiegi podiatryczne, usuwanie modzeli i hiperkeratozy (nadmierne rogowacenie naskórka)
Zalecenie 3:
Systematyczne badanie stóp w kierunku zaburzeń czucia i niedokrwienia
Zalecenie 4:
Edukacja i systematyczne leczenie dotyczące innych czynników ryzyka, takich jak
palenie tytoniu, nadwaga, nadciśnienie tętnicze, zaburzenia lipidowe (nieprawidłowe cholesterole), niewyrównanie metaboliczne cukrzycy
Zalecenie 5:
Noszenie obuwia (wkładek) dostosowanego do kształtu stopy oraz odpowiednich skarpet (z naturalnego tworzywa)
Zalecenie 6:
Wczesne wykrywanie i leczenie niedokrwienia kończyn
Częstotliwość badań stóp wykonywanych przez Personel Medyczny według zaleceń PTD
- minimum 1 raz w roku u każdej osoby z rozpoznaną cukrzyca
- co 6 miesięcy u osób z rozpoznaną neuropatią cukrzycową
- co 3 miesiące u osób z rozpoznaną neuropatią cukrzycową oraz z objawami choroby naczyń obwodowych
- co 3 miesiące u osób ze zniekształceniami stóp
- co 1-3 miesiące u osób z przebytym owrzodzeniem
Badanie stóp osób chorujących na cukrzycę wykonane przez Personel Medyczny:
1. Badanie czucia wibracji-dysfunkcja (uszkodzenie) czucia wibracji to jeden z pierwszych objawów neuropatii cukrzycowej - wykonywane jest za pomocą kamertonu lub stroika ze skalą 128Hz Rydel-Seiffera wytwarzającego drgania
2. Badanie czucia bólu oraz czucia lekkiego dotyku i nacisku - za pomocą tępo zakończonej igły do badania odczuwania bólu i włókna monofilament o nacisku 10g.
3. Badanie czucia temperatury - za pomocą przyrządu do badania czucia temperatury.
4. Ocena mikrokrążenia - palpacyjna ocena tętna na tętnicach grzbietowych stóp oraz badanie wskaźnika kostka-ramię.
5. Wizualna ocena deformacji stóp, stanu skóry i paznokci.
6. Ocena wydzielania potu za pomocą plastrów do oceny stanu potliwości podeszwy stóp.
Oraz inne specjalistyczne badania stóp np. bateria Ewinga, test sudometryczny, ilościowe badanie czucia, biopsja skórna nerwu, ilościowa ocena czucia wibracji (neurotensjometr), ilościowa ocena siły mięśniowej (dynamometr), badanie elektrofizjologiczne przewodnictwa nerwowego (ncv), elektroneurografia (eng), elektromiografia (emg).
Podstawą w zapobieganiu Zespołu Stopy Cukrzycowej jest samokontrola i samopielęgnacja.
1. Mycie stóp – codziennie, a w razie potrzeby częściej (stopy muszą być zawsze czyste i suche) „szarym” mydłem lub emulsją o pH 5,5, zawierającą składnik antyseptyczny (w przypadku mikrourazów lub zmian na stopie); stopy wytrzeć miękkim ręcznikiem
• stopy należy myc w letniej wodzie przez 2-3 minuty (nie moczyć zbyt długo)
• osuszać należy dokładnie, szczególnie zwracając uwagę na przestrzenie miedzy palcami
• nigdy nie należy myć stóp w gorącej wodzie
2. Nawilżanie, natłuszczanie i/lub osuszanie stóp - codziennie, a w razie potrzeby częściej (skóra stóp powinna być zawsze odpowiednio nawilżona, natłuszczona oraz sucha); preparatami zawierającymi olej konopny do skóry suchej i wrażliwej, preparatami z zawartością maks. 25% mocznika w przypadku bardzo suchej skóry i modzeli; preparatami z 10% zawartością mocznika w przypadku bardzo cienkiej i delikatnej skóry oraz stopy cukrzycowej o podłożu naczyniowym
• należy zawracać szczególną uwagę, aby skóra stóp była zawsze miękka
• w przestrzeniach między palcami nie należy pozostawiać resztek kremu ani talku podczas osuszania
• talk należy stosować przy nadmiernej potliwości stóp
3. Codzienne oglądanie stóp – należy dokładnie oglądać całe stopy - grzbiety, podeszwy, przestrzenie między palcami, zwracając uwagę na wszelkie zmiany, zabarwienia, uszkodzenia skóry, np.: otarcia, zranienia, zrogowacenie naskórka, zniekształcenia, np.: palce młoteczkowate
• osoby noszące okulary korekcyjne powinny oglądać stopy w okularach
• aby dokładnie obejrzeć stopy, również od strony podeszwowej, można poprosić o to bliską osobę lub użyć do tego celu lusterka położonego na podłodze
4. Skracanie paznokci (średnio raz w miesiącu lub w razie potrzeby) - paznokcie powinny być zawsze krótkie (ale nie za krótkie, by chroniły opuszkę palca) i skrócone „na prosto”
• paznokcie należy skracać używając papierowego pilnika
• należy zachować jeden kierunek piłowania
• do piłowania używać papierowego pilnika
5. Ścieranie zgrubiałego naskórka (średnio raz w miesiącu lub w razie potrzeby)– należy dbać, aby na stopach nie było zgrubiałego naskórka
• zgrubiały naskórek (szczególnie pojawiający się na pietach i paluchach) należy systematycznie ścierać na sucho (nie należy przed tym moczyć stóp)
• nigdy nie należy stosować ostrych przyborów i preparatów złuszczających
6. Samodzielna ocena wydzielania potu (średnio raz w miesiącu) – należy sprawdzać prawidłowość wydzielania potu
• aby wcześnie rozpoznać zmniejszenie lub zanim potliwości należy dokonać prostego testu z użyciem plastrów do oceny potliwości podeszwy stóp
7. Usuwanie modzeli/odcisków – wyłącznie w gabinecie podologicznym lub kosmetologicznym (nie należy usuwać ich samodzielnie, należy zwrócić się do osoby profesjonalnie zajmującej się pielęgnacją stóp)
• samodzielne usuwanie modzeli i odcisków zwiększa ryzyko powstania zespołu stopy cukrzycowej
• nie należy stosować maści ani płynów na odciski i innych drażniących środków chemicznych
• częstotliwość wykonywania – w razie potrzeby
8. Zaopatrzenie mikrourazów – wykonywanie w razie potrzeby
• stosowane opatrunki powinny być aseptyczne
• zestaw „pierwszej pomocy” do aseptycznego opatrywania mikrourazów (środek aseptyczny, jałowe gaziki, bandaż)
9. Dobór skarpet i rajstop (należy je zmieniać codziennie)– powinny zapewniać oddychanie skóry stóp oraz nie utrudniać przepływu krwi i limfy
• skarpety, rajstopy czy pończochy powinny być wykonane z naturalnego włókna, nie mogą posiadać uciskowych ściągaczy
• nie należy nosić skarpet elastycznych ani pończoch samonośnych
• poleca się skarpety: bezuciskowe, bezszwowe, antybakteryjne, antygrzybicze, z jonami srebra, z naturalnego jedwabiu, z przędzy bambusowej, z tlenkiem cynku, z wyciągiem z alg, z wełną z merynosów
10. Dobór obuwia (musi być wygodne i dobrane starannie)
• idealnie jeżeli są to buty rekomendowane dla osób chorujących na cukrzycę
• buty powinny być z miękkiej skóry, głębokie, z szerokimi noskami, na twardej
podeszwie
• nie należy sznurować butów zbyt mocno
• nie należy nosić butów na gołą stopę
• nigdy nie należy chodzić boso, zwłaszcza po plaży i na działce
• każdorazowo przed włożeniem butów należy sprawdzić, czy nie ma w nich drobnych przedmiotów (np. kamyczek) oraz czy wyściółka nie jest zawinięta
• buty należy kupować zawsze po południu, nigdy rano
11. Codzienne ćwiczenia stóp – wzmacniają mięśnie nóg i wspomagają krążenie krwi
• ćwiczenia powinny być dobrane indywidualnie
• przykładowy zestaw ćwiczeń stóp zamieszczony poniżej
Przed rozpoczęciem ćwiczeń należy przyjąć pozycję siedzącą na krześle, bez opierania się plecami, nogi ustawić w lekkim rozkroku
Ćwiczenie 1:
Należy naprzemiennie zginać palce stóp jednocześnie nie odrywając pięt od podłogi.
Ćwiczenie 2:
Stopy należy oprzeć o podłogę, a przednie części stóp podnosić do góry i opuszczać w dół.
Ćwiczenie 3:
Stopy należy oprzeć na palcach, a pięty podnosić do góry i opuszczać w dół.
Ćwiczenie 4:
Stopy należy oprzeć na piętach, a przednimi częściami stóp należy zataczać kółka.
Ćwiczenie 5:
Stopy oprzeć należy na palcach, a piętami zataczać kółka.
Ćwiczenie 6:
Siedząc na krześle, nogi należy wyprostować, stopy zginać w kierunku kolan i prostować naprzemiennie.
Ćwiczenie 7:
Bosymi stopami należy zgnieść gazetę w kulę, następnie wyprostować i porwać na drobne kawałeczki.
Ćwiczenie 8:
Nogę należy wyprostować, lekko unieść do góry i zataczać kółeczka raz w prawą, raz w lewą stronę.
Ćwiczenie 9:
Należy stanąć w lekkim rozkroku i naprzemiennie wspinać się na palce, a następnie na pięty.
Ćwiczenie 10:
Przejść 20 kroków na palcach i 20 kroków na piętach, 20 kroków na zewnętrznej krawędzi podeszwy i 20 kroków na krawędzi wewnętrznej.
W zapobieganiu powikłaniom cukrzycy, w tym zespołowi stopy cukrzycowej, należy pamiętać o odpowiednim odżywianiu.
PODSTAWOWE ZASADY ODŻYWIANIA I AKTYWNOŚCI FIZYCZNEJ OSÓB CHORUJĄCYCH NA CUKRZYCĘ POWIKŁANĄ ZESPOŁEM STOPY CUKRZYCOWEJ
1. Dzienne zapotrzebowanie energetyczne ustalone indywidualnie.
2. Prawidłowy podział kalorii na poszczególne posiłki.
3. Regularne spożywanie 4/5 posiłków w ciągu dnia, co ok. 3 godziny.
4. Nie należy podjadać miedzy posiłkami. Nie łączyć dwóch posiłków w jeden.
5. Należy dbać o odpowiednią podaż węglowodanów, tłuszczy, białek, błonnika, witamin i mikroelementów.
6. Warzywa najlepiej spożywać do każdego posiłku.
7. Owoce spożywać w postaci nieprzetworzonej, przed godzina 16.00 i w trakcie posiłku.
8. Produkty zbożowe powinny być pełnoziarniste (jeżeli nie ma innych wskazań)
9. Codziennie należy spożywać nabiał, najlepiej w postaci jogurtu, kefiru, maślanki, twarogu.
10. Tłuszcze zwierzęce powinno się zastępować tłuszczami roślinnymi jednocześnie pamiętając o ograniczeniu ilościowym.
11. Spożycie mięsa należy ograniczyć, zastępując je rybami, jajami lub nasionami roślin strączkowych.
12. Należy unikać słodyczy i cukrów dodanych, napojów gazowanych i soków.
13. Sól należy ograniczyć w znacznym stopniu, potrawy można doprawiać ziołami.
14. Należy dbać o prawidłowe nawodnienie organizmu (ok. 2 litrów płynów dziennie).
15. Alkohol, papierosy i inne używki należy odstawić.
16. Indywidualnie dostosowana aktywność fizyczna powinna odbywać się minimum 15 minut tygodniowo.
WĘGLOWODANY
Powinny stanowić główne źródło energii wszystkich osób chorujących na cukrzycę
Spożywać należy węglowodany złożone, o niskim indeksie glikemicznym, które nie powodują nagłego wzrostu stężenia glukozy we krwi, pozwalając utrzymać glikemię na właściwym poziomie, zapobiegając występowaniu hipo i hiperglikemii.
Węglowodany proste, wywołujące znaczne wahania glikemii, należy ograniczyć do minimum, gdyż mogą z czasem powodować wystąpienie przewlekłych powikłań cukrzycy (w tym zespół stopy cukrzycowej).
BIAŁKA
Niedobór białka w diecie może prowadzić do znacznego obniżenia odporności oraz zwiększonego ryzyka wystąpienia powikłań cukrzycy.
Pełnią w organizmie wiele ważnych funkcji (służą do budowy i regeneracji tkanek, są podstawowym składnikiem krwi, licznych enzymów, pełnią rolę nośnika niektórych witamin i składników mineralnych, biorą udział w regulacji ciśnienia krwi i procesów odpornościowych).
Należy dostarczać organizmowi zarówno białko pochodzenia zwierzęcego, jak i roślinnego, najlepiej w stosunku 1:1.
TŁUSZCZE
Obok węglowodanów, powinny być głównym źródłem energii.
Korzystne dla zdrowia właściwości mają kwasy tłuszczowe wielonienasycone (PUFA), które wpływają na obniżenie stężenia LDL - cholesterolu we krwi, zmniejszają ryzyko wystąpienia powikłań ze strony układu krążenia oraz zapewniają właściwy stan skóry, co ma znaczenie w zapobieganiu i leczeniu zespołu stopy cukrzycowej.
Tłuszcze nasycone powinny być znacznie ograniczone, ponieważ zwiększają stężenie cholesterolu frakcji LDL we krwi, co może prowadzić m.in. do miażdżycy oraz zawału mięśnia sercowego.
WITAMINY Z GRUPY B
B1 - Benfotiamina to rozpuszczalna w tłuszczach forma witaminy B1 (tiaminy). Łatwiej przenika do struktur nerwowych (zapewniając sprawność funkcjonowania komórek nerwowych) oraz uszkodzonych w przebiegu cukrzycy naczyń i narządów. Blokuje procesy glikacji, poprzez które podwyższone stężenia glukozy powodują uszkodzenie tkanek i narządów. Szczególnie zalecana jest w leczeniu i profilaktyce neuropatii cukrzycowej. Przynosi ulgę w uporczywych dolegliwościach oraz poprawia komfort życia pacjentów. Zapobiega powstawaniu zespołu stopy cukrzycowej.
B1, B2, B7 - Wpływają na metabolizm komórkowy i pełnią role m.in. kofaktorów enzymów. Biorą udział w przemianie węglowodanów, białek (wit. B1 i B2) i tłuszczów (biotyna - wit. B7). Umożliwiają prawidłowe funkcjonowanie wszystkich komórek, w szczególności układu nerwowego i mózgu.
B12 - Witamina B12 - zapobiega chorobom układu krążenia. Niedobór przyczynia się m.in. do rozwoju niedokrwistości, schorzeń układu nerwowego oraz do postępującego osłabienia i zmęczenia. Na niedobór witaminy B12 narażone są osoby przyjmujące metforminę.
- mleko, produkty mleczne,
- jaja
- mięso, przetwory mięsne
- ryby
- nasiona roślin strączkowych
- drożdże
KWAS ALFA-LIPONOWY (ALA)
Wiąże toksyczne związki metali i usprawnia ich usuwanie z organizmu. Bierze udział w regeneracji utlenionych białek, uszkodzonych lipidów i kwasów DNA. Stosuje się go w zapobieganiu oraz leczeniu zaburzeń czucia w polineuropatii cukrzycowej.
Zwiększa insulinowrażliwość. Pozytywnie oddziałuje na metabolizm w komórkach nerwowych. Jest silnym antyoksydantem – neutralizuje wolne rodniki.
Korzystnie wpływa na gospodarkę węglowodanową i lipidową. Obniża stężenie szkodliwych triacylogliceroli w komórkach beta trzustki.
Związek należący do grupy nasyconych kwasów tłuszczowych. Działa podobnie jak witaminy. Wpływa na wiele procesów metabolicznych zachodzących w ustroju. Usprawnia pracę układu krążenia i mięśni.
- orzechy włoskie
- siemię lniane
- oleje roślinne
WITAMINY C, E I PROWITAMINA A
Ograniczają rozwój neuropatii cukrzycowej.
Ograniczają rozwój późnych powikłań cukrzycy hamując rozwój miażdżycy, zmniejszając ryzyko rozwoju choroby niedokrwiennej serca, ograniczając rozwój procesów degeneracyjnych w narządzie wzroku.
Unieszkodliwiają wolne rodniki, które sprzyjają rozwojowi nowotworów, miażdżycy, procesów zapalnych, choroby Alzheimera.
Stosowane są w profilaktyce chorób cywilizacyjnych.
Posiadają działanie antyoksydacyjne. Hamują procesy starzenia komórek.
- marchew
- dynia
- brzoskwinia
- morela
- kiwi
- papryka czerwona
- natka pietruszki
- brokuły
- migdały
- orzechy laskowe
- nasiona dyni i słonecznika
- olej słonecznikowy
- olej rzepakowy
WITAMINA D
Wpływa na funkcjonowanie m.in. komórek β wysp trzustkowych oraz wydzielanie insuliny.
Odpowiednia podaż może zmniejszać ryzyko wystąpienia cukrzycy typu 2 (syntetyzowana po ekspozycji na promienie słoneczne).
¬SKŁADNIKI MINERALNE MAJĄCE WPŁYW NA ZAPOBIEGANIE POWIKŁANIOM CUKRZYCY, ZESPOŁOWI STOPY CUKRZYCOWEJ:
1. W cukrzycy szczególną uwagę należy zwrócić na chrom, cynk i żelazo (mikroelementy) oraz magnez i wapń (makroelementy).
2. Składniki te muszą być dostarczone do organizmu wraz z pożywieniem.
3. Biorą udział w procesach przemiany materii, w metabolizmie witamin, wytwarzaniu i regeneracji składników komórek, procesach aktywacji przemian biochemicznych, regulują procesy hormonalne i enzymatyczne.
4. Niezbędne do prawidłowego funkcjonowania organizmu.
CYNK
- odgrywa ważną rolę w metabolizmie komórkowym
- bierze udział w regulacji syntezy białek i węglowodanów
- chroni komórki przed szkodliwym działaniem wolnych rodników tlenowych
- poprawia funkcjonowanie insuliny
- wykazuje działanie immunostymulujące
Mięso, mleko i jego przetwory, wątroba, jaja, produkty zbożowe z pełnego przemiału.
ŻELAZO
- jest składnikiem hemoglobiny
- niedobór żelaza wywołuje niedokrwistość
- chroni przed działaniem wolnych rodników
- to niezbędny składnik do prawidłowego wzrostu i rozwoju oraz regeneracji tkanek
- występowanie niedokrwistości w cukrzycy wiąże się z większym ryzykiem rozwoju powikłań, takich jak nefropatia, retinopatia i niewydolność serca
- stymuluje odporność
Podroby, przetwory mięsne z krwią, ryby, orzechy, rośliny strączkowe.
MAGNEZ
- reguluje metabolizm węglowodanów i wytwarzanie energii
- działa pozytywnie zwłaszcza na układ sercowo-naczyniowy, mięśniowy i nerwowy
- niedobór może spowodować m.in. insulinooporność, zaburzenia nerwowe, zaburzenie snu, osłabienie, depresję, skurcze mięśni
- wpływa na funkcjonowanie wielu układów i narządów w organizmie
- stężenie magnezu w komórkach jest regulowane przez insulinę
Kasza gryczana, kakao, zielone części roślin, kiełki zbóż, nasiona roślin strączkowych.
WAPŃ
- jest niezbędny w procesie wydzielania insuliny
- od jego obecności zależy właściwa odpowiedź komórek trzustki na wzrastające stężenie cukru we krwi
Mleko i jego przetwory, fasola biała, soja, jarmuż, migdały, mak, otręby pszenne
CHROM
- bierze udział w procesach metabolicznych
- bierze udział w ochronie komórek przed wolnymi rodnikami
- wpływa na prawidłowe funkcjonowanie układu immunologicznego
Orzech brazylijski, rośliny strączkowe, czosnek, nabiał, podroby, ryż, ryby morskie.
Należy pamiętać, że BEZ OGRANICZEŃ NIE ZNACZY BEZ ZASAD.
Opracowanie merytoryczne:
mgr Małgorzata Pietrzak – Brzoznowska, dietetyk, psychodietetyk, edukator ds. diabetologii, fundator Fundacji Setebaid
Mazurskie Centrum Edukacji i Specjalistycznej Opieki Medycznej DIA.MED w Ełku
Fundacja Setebaid
Diagnosis S.A.
